Emmastraat

De Emmastraat is genoemd naar koningin Emma die van 1879-1890 koningin van Nederland was en van 1890-1898 koningin regentes. Adelaïde Emma Wilhelmina Therèse (Emma) zu Waldeck und Pyrmont, is geboren te Arolsen (D) op 02-08-1858 als dochter van George Victor zu Waldeck en Helena van Nassau-Weilburg. Zij is op 07-01-1879 te Schloss Arolsen (D) getrouwd met Koning Willem III, Willem Alexander Paul Frederik Lodewijk van Oranje-Nassau, geboren te Brussel (B) op 19-02-1817 als zoon van Koning Willem II, Willem Frederik George Lodewijk van Oranje-Nassau, en Anna Paulowna. Koning Willem III is op 23-11-1890 te Apeldoorn overleden en toen in 1898 hun dochter Wilhelmina Helena Pauline Maria (Wilhelmina) van Oranje-Nassau, geboren te Den Haag op 31-08-1880, meerderjarig werd, nam Wilhelmina de troon over. Koningin Emma is te Den Haag op 20-03-1934 overleden.

Voor 1929 kende de huidige Emmastraat drie straatnamen: de Nieuwstraat, de Varkenstraat en het Hemeleindje. De Nieuwstraat liep van de huidige Markt tot de Tuinstraat en de Varkenstraat vanaf daar tot de kruising met de huidige Julianastraat. Vanaf daar kende de weg richting de Wolfsberg de naam Hemeleindje. De Varkenstraat werd zo genoemd omdat zich ter hoogte van het huidige kwartelpeijke een waag voor biggen bevond en bovendien er in de buurt van de huidige tuinstraat de varkensmarkt gehouden werd. De naam Hemeleindje had betrekking op het einde van het buurtschap de Hemel dat van Voordeldonk tot over de Emmastraat liep.

In de krant de Zuid-Willemsvaart van 05-07-1929 worden de definitieve namen toegekend aan de straten van Asten en de Emmastraat begint op de Markt en loopt tot de weduwe Cortenbach, waar de Wolfsberg begint.

Van oudsher woonden er voornamelijk boeren in de Emmastraat, hetgeen we kunnen opmaken uit de lijst met getroffenen door natuurgeweld rond 1740 in het Dorp, waarbij een selectie is gemaakt van de bewoners van de huidige Emmastraat:

Asten Rechterlijk Archief 118 folio 170; 29-12-1739:
Specifique lijste ofte memorie geformeert door schepenen en secretaris van Asten volgens het opgeven van de ingesetenen van Asten van soodanige als de ingesetenen van Asten geleeden hebben vant verhagelen van koorn op de 13^e july en afwayen van de boekweyt op den 15^e augustus 1737 wanneer het koorn en boekweyt rijp was. Alsmede van de menigvuldige swaare regen die gevallen is in de voorschrevene jaare 1737, 1738 en 1739 waardoor de weylanden geheel onder water gestaan hebben en het gras en hoy daardoor veel bedorven en verdronken is geworden door hetwelke veel runtvee en schapen bedorven en gestorven sijn, alsoo deselve op leege en natte weyen haar voedsel hebben moeten haalen, welk verdronken gras en hoy dat bedorven was in de wintertijden hebben moeten eeten. Mitsgaaders vant bevriezen van de boekweyt in desen jaaren 1739, tusschen de 15^e en 16^e juny allent welke schaade de navolgende ingeseetenen hebben opgegeven en getaxeert onder presentie vant selve ten allen tijde, des gerequireert werdende, met solemneele eede sullen bevestigen soo en gelijk bij of agter ider sijn naam is uytgetrocken en hierna is volgende in het Dorp:

Aldus dese lijste gemaakt en geformeert in voege als vooren volgens het opgeven der ingesetenen onder presentie van eede dat deselve de ongelucken en schaaden gehadt hebben, soo en gelijk agter ider sijnen naam staat aangeteekent en tot een som is getaxeert na ider sijn beste kennis. Wijders verklaaren wij ondergeteekende schepenen van Asten, op den eed ten aanvank van onser bediening gedaan dat de ingesetenen alhier wegens het verhagelen van koorn, afwayen en bevriesen van de boekweyt, sterven van een menigte beesten en schapen, verdrinken van hoy, gras, koorn en andere vrugten als int hooft deeser lijst, seer veelen groote schaade geleeden hebben en vooral in dese jaare, alsoo den ingesetenen alhier den grooten reegen die er is gevallen als anders op sijn best maar eene halve oogst gehadt hebben waardoor deselve buyten staat geraakt sijn om haar verschulde 's lants- en dorpslasten te konnen opbrengen en betaalen waardoor de ingesetenen dagelijks veele schaade en executiecosten moeten ondergaan. In teeken der waarheyt hebben wij deese ten prothocolle onderteekent binnen Asten, desen 28 december 1739.

In die tijd stonden er tien huizen in de Emmastraat en zeven bewoners zijn getroffen door het noodweer, hetgeen betekende dat zij nog voornamelijk in de landbouw hun geld verdienden. Alleen de familie van der Loo, Laurens Bruystens en de weduwe Adrianus Jansen hebben geen nadeel ondervonden. De familie van der Loo was een koopmansfamilie en het huis wordt bewoond door een dochter en haar schoonzuster. Laurens Bruystens was een manusje van alles en was ondermeer verantwoordelijk voor het torenuurwerk. Adrianus Jansen was waarschijnlijk een handelaar of zoals dat destijds genoemd werd een teut, zijn weduwe bezat een huis en hof in Asten, maar geen land.

Begin 19^e eeuw werd een kazerne van de Marechaussee op de hoek van de Nieuwstraat en de Binnenstraat gebouwd. Het korps had een militaire status, die garant stond voor een gedegen opleiding, bewapening en discipline. Het korps was grotendeels bereden, waardoor een groter gebied bestreken kon worden en misdadigers sneller konden worden achterhaald. De marechaussees traden niet individueel maar in groepsverband op en waren gekazerneerd, wat ertoe bijdroeg dat zij te allen tijde onmiddellijk beschikbaar waren. Ze moesten er voor zorgen dat Asten en omgeving veiliger werden en beschermd tegen roversbendes uit de grensstreken.

Gaandeweg werden ook de beroepen specifieker en ontstonden er fabrieken, een molen, smederijen, winkels, klompenmakerijen, schoenmakerijen en kleermakerijen in de Emmastraat. De eerste fabriek was de tabaksfabriek van de gebroeders Leenen op het Hemeleindje ter hoogte van de hoek met de Julianastraat. Opmerkelijk was dat zij ook een aantal arbeidershuisjes op hun terrein hadden staan, die we kunnen zien als de voorlopers van de 'vijf gebooi'. De huidige 'vijf gebooi' dateren van 1889 en waren in gebruik als arbeidershuisjes.

De familie Leenen begon daarna een bierbrouwerij met de naam 'de Kraan' en moest concurreren met de uit 1870 daterende bierbrouwerij 'de Hoop' van de familie Eijsbouts, die iets verderop bij de Hemel lag. Zij lieten hun graan malen bij de molen van Gitzels in de Logtenstraat of bij de molen van Cuppens die op de grens van de Emmastraat met de Wolfsberg lag. Daar werd begin 20^e eeuw ook een houtzagerij opgericht door Johan Cuppens tot in 1919 het noodlot toesloeg van een enorme brand.

Aan het eind van de 19^e eeuw waren er in de Emmastraat smederijen van Bakens, van Eersel en van Bussel gevestigd, die mede zorgden voor het rollend materiaal. Alle vervoer ging immers met karren en koetsen en in de Emmastraat was ook een verhuurbedrijf voor paardenkoetsen. De wereld werd groter en mensen buiten de peelgemeenten kwamen ook in Asten wonen en werken. Zo komt de familie Bakens oorspronkelijk uit Kaldenkirchen en de familie van Eersel uit 's-Hertogenbosch.

De koeien en varkens verdwenen uit het dorpsbeeld, naarmate de bewoners minder afhankelijk werden van de opbrengsten van het land en hun inkomen met arbeid buiten de landbouw verdienden. Zo waren er winkels in alle soorten, maar bakkerijen voerden de boventoon met als uitschieter de koekfabriek van Sjang Hoefnagels aan het begin van de 20^e eeuw. Gaandeweg kwamen er ook slagers, groenteboeren en winkels in koloniale waren en rond 1930 kwam er een kolen- en oliehandel en een autobusonderneming.

Tussen al die fabrieken en winkels woonden de fabrieksarbeiders, kleermakers, klompenmakers, schoenmakers en ook de kappers vestigden zich in de Emmastraat. En niet te vergeten waren er de herbergen en cafés, waar in die tijd de schutterijen bijeen kwamen. Van oorsprong was er de herberg 'de drie kronen', maar we komen ook de namen tegen van café Aarts', café 'de vijf gebooi', café 'de Waag' en café 'de Hemel'. Al met al was er aan het eind van de 19^e eeuw en begin 20^e eeuw volop bedrijvigheid in de Emmastraat.

Wat is daar nu nog van terug te zien in de Emmastraat? Als we eerlijk zijn is er vooral in de laatste jaren veel verdwenen en opgeofferd aan de vooruitgang. Toch zijn er nog genoeg sporen te vinden van het oude Asten en aan de hand van vergelijking van kaarten wordt in beeld gebracht uit welke tijdsperiode de huidige huizen in de Emmastraat stammen.

Hieronder is de kaart van Theo Meulendijks te zien waarin met zwart de huisnummers voor 1800 vergeleken en aangevuld zijn met de kadasternummers van 1832 in blauw:

De gekleurde huizen (groen staat voor cijnsplichtig aan de heer van Asten) betreffen huizen van voor 1800. Waren er rond 1750 nog tien huizen, aan het eind van de 18^e eeuw was dat aantal al gegroeid tot 14 huizen en in 1832 stijgt het explosief tot meer dan 30 huizen. De witte huizen zijn de nieuwe huizen en omdat huizen minder voor landbouw werden gebruikt, zijn er ook huizen opgedeeld.

Het huis met kadasternummer 521 is de herberg met de naam de drie kronen, die later in gebruik kwam als koekfabriek onder diezelfde naam. Kadasternummer 526 is de marechausseekazerne en de huizen met nummers 798 tot en met 805 betreffen de tabaksfabriek van de gebroeders Leenen.

Hieronder wordt de kadasterkaart van 1832 van de Emmastraat van de Markt (onder) tot de Julianastraat (rechtsboven) vergeleken met die van 1942; let wel het noorden is links. Op de linkse kaart zijn de kadasternummers van 1832 te zien en in die van 1942 staan de huisnummers, zoals die in het bevolkingsregister voorkomen. Op die manier zijn we in staat om de gegevens van 1832 te koppelen aan de gegevens uit het bevolkingsregister dat loopt van 1859-1938:

Met die huisnummers van 1942 is het nog één stap naar de huidige situatie en dat is de hernummering en die vond rond 1960 plaats. Elk adres aan de Emmastraat met bebouwing uit de 18^e eeuw of ouder kent dus vijf nummergevingen:

• huisnummer uit de tijd van het huizenquohier van 1736-1803
• kadasternummer uit 1832 en een mogelijk vervolg daarop uit de kadastrale legger
• huizingnummers uit het bevolkingsregister die elke 10 jaar wijzigden
• adres bij de vaststelling van de nieuwe straatnamen in 1929
• rond 1960 aangepast adres, dat veelal overeenkomt met het huidige adres

Op de onderstaande kaart uit 2017 is de huidige situatie weergegeven en zijn de huizen gebouwd tussen 1850 en 1900 groen omcirkeld en die tussen 1900 en 1940 oranje omcirkeld:

De Emmastraat kent nog altijd ruim 25 vooroorlogse woningen en daarvan zijn er 9 uit de 19^e eeuw, echter het oudste huis dateert van 1860 gelegen aan de Emmastraat 14, maar is door renovaties niet meer als dusdanig herkenbaar. Het oudste oorspronkelijke huis dateert uit 1875 en is gelegen aan de Emmastraat 31:

Overzicht 'vijf gebooi'

In de Emmastraat ligt een huizenblok dat van oorsprong bestaat uit vijf huizen en dat de naam kent de 'vijf gebooi'. Er staan nu nog vier huizen omdat het meest noordelijk gelegen huis is uitgebreid en het daarnaast gelegen huis is samengevoegd. Een van de huizen draagt daarom nu nog twee huisnummers.

De 'vijf gebooi' zijn gebouwd in opdracht van de familie van fabrikant Hendrikus Leenen, geboren te Asten op 21-06-1818 als zoon van Pieter Leenen en Petronella van de Mortel. Hij is op 08-05-1847 te Deurne getrouwd met Johanna Maria Goossens, geboren te Deurne op 14-09-1821 als dochter van Antonie Goossens en Joanna de Veth. De vader van Hendrikus Leenen had samen met zijn broer Hendrikus op het naastgelegen erf een tabaks- en sigarenfabriek. Daar stonden volgens de kadasterkaart van 1832 al eerder vijf kleine arbeidershuisjes (zie Voormalig huis G800, G801, G802, G803 en G804), maar die hebben mogelijk plaats moeten maken voor uitbreiding van de fabriek. De 'nieuwe' vijf gebooi zijn volgens de kadastrale legger rond 1890 als arbeidershuisjes gebouwd met de kadasternummer G1719 tot en met G1723.

Na het overlijden van Hendrikus Leenen te Asten op 21-04-1882 en Johanna Maria Goossens te Asten op 28-01-1901 ging het bezit over naar zoon Peter Johannes Leenen, geboren te Asten op 30-06-1857. Hij is als koopman te Asten op 20-07-1885 getrouwd met Johanna Maria Schellings, geboren te Asten op 25-03-1853 als dochter van bakker Hendrikus Schellings en Anna Catharina van den Eijnden.

Rond 1930 komen de huisjes in bezit van de Theodora Maria Lammers, geboren op 04-04-1868 te Asten als dochter van Antonie Lammers en Maria Aarts. Zij is sinds 26-11-1921 weduwe van Jacobus Welten, geboren te Asten op 25-06-1870 als zoon van Antonie Welten en Catharina van den Berg, met wie zij op 16-04-1904 te Asten getrouwd was. In die tijd wordt er aan de noordelijke zijde een nieuw huis gebouwd met kadasternummer G2362 vrijwel op de plaats van 'oude' vijf gebooi (zie Emmastraat 48). Dit huis wordt samen met het meest noordelijke huis, dat destijds is uitgebreid tot nieuw kadasternummer G2363, verkocht aan Hendricus Cortenbach.

In 1942 is een splitsing van eigendom gemaakt, waarbij zoon Lambertus Welten, geboren te Asten op 08-03-1905 de twee meest zuidelijke huisjes ontvangt en dochter Maria Catharina Welten, geboren te Asten op 27-10-1906, de twee andere huisjes. De familie Welten woonde destijds aan de overzijde van de straat, maar Lambertus Welten is ook een van de bewoners van de 'vijf gebooi'.

Hieronder uit de krant de Zuid-Willemsvaart van 08-12-1900 is sprake van een café met de naam de 'vijf gebooi' in Asten en nog een verhaal over de vooruitgang van Asten in Astens dialect:

De naam de 'vijf gebooi' komt van de vijf geboden, zoals onder beschreven in de Nieuwe Tilburgsche courant van 21-07-193. Of had de stichter van de huizen de vijf geboden voor de katholieke arbeider voor ogen, zoals rechts in de krant de Grondwet van 11-07-1932 door pater Everardus zijn weergegeven:

Hieronder een foto van de schut met op de achtergrond de 'vijf gebooi'.

Onder een streetview van de huidige situatie van de uit 1890 stammende arbeidershuizen:

Van elk van de vijf huizen (zie Emmastraat 50, Emmastraat 52, Emmastraat 54, Emmastraat 56 en Emmastraat 58) wordt de bewoningsgeschiedenis vanaf 1890 tot 1940 beschreven.