De pagina Heusden wordt nu weergegeven
Alle binnenliggende delen toevoegen aan selectie

Bewoningsgeschiedenis

Dit is een deel van de bewoningsgeschiedenis gemaakt op 28-03-2024 18:03:31
Voor de voor het laatst bijgewerkte versie surf je naar https://www.heemkundekringdevonder.nl/bewoningsgeschiedenis

Heusden

Het kasteel van Asten bevindt zich al sinds de 14e eeuw op Heusdens grondgebied en halverwege de 15e eeuw wordt Heusden voor het eerst vermeld in de archieven in zake de verkoop van een beemd:

Asten Rechterlijk Archief, folio 11 verso, 05-04-1464:
Dirc Dirc Hadewygenzoon en Henric die Boes verkopen aan Maes Henrickszoon van Lammen een mud rog jaarlijks op Onze Lieve Vrouwe dag uit een hofstad en een camp erfs daarbij, geheten den Schildmeerscamp, ene zijde Heyn de verkoper, andere zijde Dirc de verkoper, ene einde Henric Havens, andere einde de straat; een stuk land, die Eghelshove; een stuk beempt tot Heusden, ene zijde Heylwig Art Didden huisvrouw was, andere zijde Dirc de mede-verkoper. Vrij behalve een mud rog erfpacht en 16 lopens en 5 cop rog erfpacht en een half vleemschen aan de koster van Asten.

Asten Rechterlijk Archief, folio 11 verso, 10-04-1464:
Maes Henricszoon van Lammen heeft opgedragen aan Hendrick den Boes en Dirc Dirc Hadewigenzoon een huis en schuur en hofstad en erfenis daarbij, geheten, den Schild meercamp, ene zijde Dirc Colen, andere zijde Dirc Hadewigenzoon, ene einde erf van de verkoper, voorheen van wijlen Jan Maes, andere einde de straat; een stuk land, die Eghelshove,ene zijde de kinderen Lemmen Pelsers, andere zijde de vicarie van Asten; een stuk land, die Vlascloten, ene zijde Dirck van Liessel, andere zijde de vicarie en Jan Wagemakers; een stuk beempt tot Heusden, deze beempt had Maes voorschreven eertijds half verkocht minus 2 roeden aan Dirc voornoemd. Vrij behalve de cijns van 3 jaarlijkse penningen, ene zijde Willem Wyflets, andere zijde Dirc Hadewigenzoon. Dit erf had Maes eertijds gekocht gehad van Art Gherits Verhoeven, zoals de brief dat bevat.

In datzelfde rechterlijk archief van Asten wordt in de 15e eeuw al gesproken van een hoeve, al weten we dat Heusden in de 14e eeuw werd bewoond:

Asten Rechterlijk Archief, folio 115; 21-05-1470:
Mathijs Jan Smollars van Berghelen heeft opgedragen aan Henrick Dircszoon van Rut huizing met hofstad en erfenis daarbij tot Hoesden, ene zijde Jan van Hoechten, andere zijde Willem Wijflaets en Peter Henrics, ene einde de gemeynt en Jan van Hoechten, andere einde Willem Wijflaets en Jan van Hoechten; een stuk beempt, die Leyers horst, ene zijde kinderen Henric van Gerwen en het Sint Aechtenaltaar en Peter Henrics, andere zijde kinderen Henric van Gerwen en Ysbout van den Doren, ene einde erfenis der kinderen Gevarts van drie jaeren, andere einde Heerschap van Asten; een stuk beempt, ene zijde liggend neven de voornoemde beempt, andere zijde Peter Henrics ende altemael gelijc dat daer gelegen leet ende voert gelijc dat Gherit van Berghelen was die heel hoeve met allen haer toebehoerten tot Hoesden gelegen ende hom toé te behoeren plach, het weren erfwegen of soe wat recht Gherit voorschreven was daer aen hadde metten schepenen brieven, die hij daer aff hadde; welck geheel hoeff Thijs voorschreven voertijts gecoft ende gecregen hadde tegen Joffrouwe Katelijn wittich wijf was Gherits van Berghelen ende tegen Mergriet, Lijsbet ende Katelijnen haer wittighe dochtere ende tegen Jannen hoeren wittighen zoon ende oec tegen Sophien haer wittighe dochter. Dit alles zoals de princebrieven dat bevatten en die Mathijs aan Henrick voorschreven mede heeft opgedragen.
Mathijs voornoemd heeft opgedragen aan Henrick een half buunre beempt met schepenbrief. Deze halve beempt had Mathijs voortijds gekocht van Jan Henric Letters wettige zoon van Lieshout was en van Ermgard en Mergriet zijn wettige zusters en die Henric die Letter van Lieshout voortijds gekocht had van Mychiel den Cremer en Mychiel had die eerder van Henrick Jutten Goessenszoon van Zomeren en Luytgard zijn wijf, ene zijde de Aa, andere zijde Ghevart van drie jaeren; een derde deel in een halve buunre beempt met brief. Dit derde deel van een halve buunre had Ywaen van Heze voortijds gekocht van Reyner Reynen Haengreefs en dat tot behoef van Mathijs voornoemd en is jaarlijks rijende tegen erfenis Aleyt Kievyts en haar kinderen. Het geheel ene zijde Peter Gheven en Willem Verbeeck en anderen, andere zijde de Aa.

Uit diverse bronnen123 is dit verhaal over Heusden samengesteld:

In het midden van de 18e eeuw lag een viertal gehuchtjes de 'Voorste Heusden', 'de Middelste Heusden', 'de Achterste Heusden' en 'de Behelp' langs een oude zandbaan dwars door de Peel naar Nederweert. De aanwezigheid van de kasteelruïne met poort en voorhoeve wijst er evenwel op dat Heusden een zeer oud gehucht moet zijn geweest. De hoeve Voorste Heusden wordt al in 1464 vermeld en de hoeven Terheide en Vennehoeve in 1486. Toen maakten de oudste delen van Heusden deel uit van het bezit van de heren van Asten. De pachtgronden werden hosden (van hosdinium) of hoesden genoemd. Waarschijnlijk heeft Heusden hier zijn naam aan te danken.

De Peel had daar de naam 'Het Gevlocht' en langs de zandbaan naar Nederweert lag het Lierops ven verbonden met het Eeuwsel ven. Eigenlijk was Heusden zo'n beetje het einde van de bewoonde wereld want de akkers gingen geleidelijk over in de hogere zandgronden en tenslotte in de uitgestrekte Peel. De boeren gebruikten de Peel voornamelijk voor het steken van turf dat als brandstof werd toegepast en als zodanig ook werd verkocht. Omstreeks 1880 probeerde men de Peel voor landbouw geschikt te maken door het afbranden van het veen in het voorjaar en daarna de teelt van boekweit. De Peel veranderde in een bloemenzee met een bedwelmende lucht.

01

Het geld wat met de turfwinning werd verdiend was niet voldoende om de armoe te bestrijden. De ongeveer 50 boerderijen in de vier gehuchten waren vaak van slechte kwaliteit met lemen muren op een vlechtwerk en getooid met een strooien dak. De boerderijen lagen als een lint door het groene landschap. Richting de rivier de Aa waren de percelen hooi- en weiland klein en begrensd met bomen die dienden als hout voor staken en mutsaarden. Met strooisel uit de Peel en de beschikbare landbouwgronden bezaten de boeren in Heusden relatief veel melkvee.
Dit leidde er toe dat de boeren van Heusden in 1893 besloten tot de oprichting van een roomboterfabriek, hetgeen de samenwerking tussen de gehuchten bevorderde. Ook werden nieuwe woonhuizen gebouwd en het aantal boerderijen uitgebreid als gevolg van de ontginningen en de toename van het doorgaande verkeer. Al in 1905 wilde de Heusdenaren een eigen school, maar dat werd lang gedwarsboomd omdat Heusden dan ook een eigen parochie moest worden. De boeren richten toen een coöperatie op om het stichten van een parochie te bekostigen. De school werd in 1918 gebouwd, de kerk in 1921 en de vier gehuchten Voorste, Middelste en Achterste Heusden en de Behelp waren toen al aaneen gegroeid tot een kern met de naam Heusden.

Aan de hand van de kaart van 1832 wordt in de rapporten vermeld dat er in de plangebieden voor archeologisch onderzoek huizen stonden. Onduidelijk is hoe oud deze boerderijen waren, maar dit gaat mogelijk terug tot in de late Middeleeuwen, zoals onlangs door Piet Aarts is aangetoond met zijn historisch bronnenonderzoek naar Antoniusstraat 45. Mogelijk levert dit onderzoek hierin ook een bijdrage, immers van tenminste tien boerderijen is hier in de bewoningsgeschiedenis vanaf de 17e eeuw tot heden in kaart gebracht.

Heusden bestaat sinds 13-12-1920 als zelfstandige parochie, gewijd aan de heilige Antonius. In de krant de Zuid-Willemsvaart van 14-12-1920 dit voor de Heusdenaren belangrijke bericht, omdat er dan een kerk kon worden gebouwd:

01a

Hieronder een tekening van de pastorie, kerk en de school in Heusden4:

Tot in de 20e eeuw werden er tafelpartijen gehouden, meestal als een der verloofden er de brui aan gaf en weigerde in het huwelijk te treden. Met veel karren, herrie en het verbranden van stropoppen werd dit gevierd bij het huis van degene die het uitmaakte. Een van de laatste tafelpartijen in Heusden staat beschreven in de Volkskrant van 17-07-1934:

De Limburger koerier van 17-10-1913 omschrijft zo'n 'Toffelpartij':

Hieronder de voorwoorden specifiek voor Voorste Heusden (Kasteel, Voorste Heusden en Heusdensch Hoekje), Middelste Heusden (Vorstermansplein, Middelste Heusden, 't Hoekske en Meijelscheweg) en Achterste Heusden (Behelp, Heikamp en Achterste Heusden).

Voorste Heusden

In dit voorwoord beschrijven we de Voorste Heusden bestaande uit de huidige Kasteellaan en Voorste Heusden.

Bij het kasteel (rode stip) hoort de voorburcht ofwel neerhuis (blauwe stip) dat door boeren werd gepacht en ongeveer dezelfde ouderdom kent als het kasteel. Op de Voorste Heusden ligt een uit het begin van de 17e eeuw daterende pachtboerderij van de heren van Asten, die echter niet meer bestaat. Een andere pachtboerderij daterend uit 1860 (groene stip) ligt daar niet ver vandaan en deze hoeve ligt er nog steeds op het huidige adres Voorste Heusden 6.

Op de Voorste Heusden 11 staat een uit 1890 daterende boerderij (oranje stip), waar eerder een hoeve uit 1815 heeft gestaan en op de Voorste Heusden 55 staat een uit 1930 daterend huis gebouw op de fundamenten van een boerderij uit het begin van de 18e eeuw (paarse stip).

Hieronder de Kuijperkaart van Asten uit 18675 met daarop het kasteel en de hoeven:

02

Hieronder een kaart uit het einde van de 19e eeuw van de Voorste Heusden:

03

Middelste Heusden

In dit voorwoord beschrijven we de bewoningsgeschiedenis van de Middelste Heusden en dat beslaat het huidige centrum van Heusden, de Antoniusstraat, 't Hoekske en de Meijelse weg.

In 1765 wordt de Middelste Heusden door een grote brand getroffen en zes boerderijen branden af, waarvan in het archief van Asten de volgende melding wordt gemaakt:

Asten Rechterlijk Archief 164 folio 54 verso 28-09-1765:
Taxatie van de afgebrande goederen te Heusden. Brand op maandag, 8 uur, 09-09-1765.
Een klein huiske, nummer 32c. Eigenaar en bewoner Daandel Coolen, hier is de brand ontstaan, men denkt in de schoorsteen. Daaraan een kleine stal of neere naast de twee volgende afgebrande huizen. Geheel afgebrand, waarde ƒ 80,-.
Huis, stal, schuur en de helft van een turfschop, nummer 32. Eigenaar Daandel Coolen. Bewoner Jan Daandel Coolen naast het vorig huisje. Waarde ƒ 200,-.
Huis, stal, schuur, nummer 31. Eigenaar en bewoner Dirk Martens. Waarde ƒ 200,-.
Huis, schuur, stal en schop, nummer 29. Eigenaar Daandel Coolen. Bewoner Pieter Willem Slaats. Waarde ƒ 220,-.
Huis, schuur, stal en twee schoppen, nummer 28 naast Daandel Coolen. Eigenaar en bewoner Peter Canters. Waarde ƒ 300,-.
Huis, schuur, schop, stal, nummer 30. aan de overzijde van de straat, tegenover de andere huizen. Eigenaar en bewoner Mattijs Slaats. Waarde ƒ 180,-.
De taxatie is gedaan ingevolge de publicatie de dato 15-01-1765 van haar Hoge Mogendheden. Als de huizen binnen twee jaar opgebouwd zijn als in vorige staat dan zullen de eigenaren de effecten van deze publicatie genieten. De goederen zijn in zeer korte tijd afgebrand mits de extra ordinaare droogte met veel hooi, stro en turf daarin.

04

De kadasterkaart hierboven geeft aan waar de afgebrande hoeven hebben gestaan en hieronder nog een overzicht van de getroffen gezinnen:

# Naam eigenaar Naam echtgenote Adres
1 Peter Goort Canters Ida Petri Peeters Huis 28
2 Daandel Petri Coolen Jacoba Jansen Verryt Huis 29
3 Mattijs Slaats Johanna Andries Verheijen Huis 30
4 Dirk Martens Elisabeth Jansen van Bussel Huis 31
5 Jan Daandel Coolen Anna Johannes Verryt Huis 32
6 Daandel Coolen Jacoba Jansen Verryt Huis 32c

In 1947 vindt in de Middelste Heusden nog een grote brand plaats, waarbij 11 boerderijen in de Antoniusstraat en 't Hoekske in vlammen opgingen. Dat betekent dat de meeste van die 11 boerderijen in de Middelste Heusden moeten hebben gelegen en de boerderijen op 't Hoekske hadden toen ook het adres Antoniusstraat. In het Peelbelang van 23-08-1947 wordt bericht welke boerderijen zijn getroffen en zijn ook de namen van de boeren genoemd. Op basis hiervan kunnen we een reconstructie maken van welke boerderijen bij die brand zijn verwoest.

05

Hieronder zijn op de topografische kaart van 1940 de getroffen boerderijen weergegeven. In een brede strook over de Middelste Heusden zijn de hoeven in vlammen opgegaan en er zijn zelfs boerderijen bij die ook bij de eerdere brand zijn verwoest.

06

Hieronder is voor het toenmalige adres en het huidige adres het gezin weergegeven, dat het huis bewoonde:

# Naam eigenaar Naam echtgenote Toenmalig adres Huidig adres
1 Franciscus Hurkmans Petronella Bukkems Antoniusstraat 27 Antoniusstraat 1
2 Peter Aarts Antonia Vogels Antoniusstraat 14 Antoniusstraat 6
3 Johannes Lammers Catharina van Tilburg Antoniusstraat 16 Antoniusstraat 8
4 Johannes Leenders Petronella van Heugten Antoniusstraat 18 Antoniusstraat 12
5 Hendrikus Koolen weduwnaar Antonia van Heugten Antoniusstraat 32 Voormalig huis E274
6 Antonius Wilhelmus Aarts Johanna van Bussel Antoniusstraat 34 't Hoekske 5
7 Joseph Manders Petronella van Bussel Antoniusstraat 36 Voormalig huis E1916
8 Johannes Wilhelmus Kortooms Maria Josephina Brouwers Antoniusstraat 22 Voormalig huis E263
9 Albertus van Heugten Wilhelmina Francisca van de Mortel Antoniusstraat 20 't Hoekske 2
10 Jan Baptist Berkers Petronella van Heugten Antoniusstraat 24 't Hoekske 8
11 onbewoond onbewoond Antoniusstraat 26 't Hoekske 10

Het was in 1947 de warmste zomer ooit met zelfs in september nog een vijfde hittegolf in de Peel en grote droogte. Het was 21 augustus 1947, zonnig, 28°C en alles was gortdroog toen de brand bij de schutting van Frans van Eijk, wonende op de Antoniusstraat 21, begon. Met een matige tot vrij krachtige oostenwind (kracht 4-5 Beaufort) is daarna de boerderij van Francis Hurkmans in vlammen opgegaan. Van daaruit zijn alle tussenliggende boerderijen richting Hannes Koolen op de uiterste punt van 't Hoekske door de brand verwoest. Daar stopte de brand omdat er verder geen boerderijen in westelijke richting meer lagen. Slechts een enkele boerderij of huis is bespaard gebleven, waaronder het woonhuis van Bert van Heugten op Antoniusstraat 16 en de boerderij van Hannes Haasen wonende op Antoniusstraat 23. Tien gezinnen met in totaal 63 Heusdenaren zijn enige tijd dakloos geweest. In 't Hoekske verrezen vijf noodwoningen, die daar bleven staan tot in de jaren tachtig.

Nog een geluk bij dit grote ongeluk is dat de Astense brandweer het door de Duitsers geconfisqueerde Fordje met brandspuit weer terugvindt. Het was in handen gekomen van de Venloose brandweer die bij de brand steun verleende en het in 1952 weer terug gaf aan de Astense brandweer.

De brand wordt geëvalueerd in het boek 'Brand! Alarm!', met nog twee foto's van die brand6:

De Middelste Heusden is behalve door brand ook door uitbreiding het meeste verandert van de Heusdense gehuchten. Het huidige Vorstermansplein was tot het eind van de 19e eeuw nauwelijks bebouwd en was meer in gebruik als gemeenschappelijke weide. In het begin van de 20e eeuw zijn er de kerk, pastorie en school gebouwd en ontstonden er ook herbergen en winkels. Eind 19e eeuw hebben er ook in oostelijke richting ontginningen plaats gevonden en is de lintbebouwing rond de Meijelse weg ontstaan. De ansichtkaart hieronder geeft een mooi beeld van deze veranderingen:

08

Hieronder een kaart uit het einde van de 19e eeuw van de Middelste Heusden:

09

Achterste Heusden

In dit deel voorwoorden beschrijven we de bewoningsgeschiedenis van de Achterste Heusden, de Heikamp en de Behelp. Aan de Heikamp liggen de oudste boerderijen, daterend uit de 15e eeuw, die destijds de namen Terheide en Vennehoeve droegen. Het waren pachtboerderijen van edelmannen en Terheide werd eind 17e eeuw onderdeel van het kasteelgoed van de heren van Asten door aankoop van Everard van Doerne. Sinds die tijd is de naam van de pachtboerderij 'Achterste Heusden'. Ook op de Behelp is sprake van een oude hoeve, die gedateerd kan worden rond 1500 en eind 17e eeuw in eigendom kwam van de familie van Heugten.

Op de Kuijperkaart uit 18675 is met een oranje stip de ligging van de hoeve Terheide aangegeven, liggend in de buurt van de huidige Antoniusstraat 45-47. De blauwe stip geeft de ligging van de Vennehoeve aan, in de buurt van de huidige Antoniusstraat 53. De paarse stip toont de ligging van de hoeve op de Behelp met als huidig adres Behelp 5.

10

De oudste woningen van de Achterste Heusden liggen toevalligerwijs op de Antoniusstraat 45 uit 1850 en de Antoniusstraat 53 uit 1860 en zijn dus vermoedelijk gebouwd op de plaats van de oude hoeven. Op de Behelp is de in oude staat gerestaureerde boerderij uit 1874 van Leenders (zie foto hieronder), de oudste boerderij, tegenover de eerdergenoemde oude hoeve op de Behelp.

11

Hieronder een kaart uit het einde van de 19e eeuw van de Achterste Heusden:

12

Overzicht van de huizenquohiernummers, kadasternummers en huizingnummers per gehucht:

Gehucht Huizenquohiernummer Kadasternummer 1832 Huizingnummer 1859 Huidige adres 2023
't Hoekske Heusden huis 27 tot en met 32  3 cijfers, begint E2 of E3 2 cijfers, begint met D8 of D9  't Hoekske
Achterste Heusden Heusden huis 15 tot en met 19 3 cijfers, begint E5 2 cijfers, begint met D9 of 3 cijfers met D10 Antoniusstraat even vanaf 34
Behelp Heusden huis 10, 11, 13 en 14 3 cijfers, begint E4 3 cijfers, begint met D10 of D11 Behelp, Korhoenweg en Merelweg
Heikamp Heusden huis 8 en 9 3 cijfers, begint E3 2 cijfers, begint met D8 of D9 of 3 cijfers met D10 Antoniusstraat oneven en Heikamperweg
Heusdensch Hoekje Heusden huis 2 tot en met 4 2 cijfers, begint met E 2 cijfers, begint met D5 of D6 Voorste Heusden oneven
Kasteel Heusden huis 1 3 cijfers, begint E8 2 cijfers, begint met D5 Kasteellaan
Meijelscheweg komt niet voor 2 cijfers, begint met E 2 cijfers, begint met D7 Meijlseweg tot Vinkenstraat
Middelste Heusden Heusden huis 20 tot en met 26 en 33 tot en met 37 3 cijfers, begint E2 of E3 2 cijfers, begint met D7, D8 of D9  Antoniusstraat even tot 34 
Pannenhoef komt niet voor na 1832, begint met D 2 cijfers, begint met D5 Pannenhoef, Bleekerweg, en Gevlochtse baan
Voorste Heusden Heusden huis 38, 39 en 41 3 cijfers, begint E1 2 cijfers, begint met D5 of D6 Voorste Heusden even en Vaarsenhof
Vorstermansplein komt niet voor na 1832, begint met E 2 cijfers, begint met D7 Vorstermansplein
Referenties
  1. ^Regionaal Historisch Centrum Eindhoven (https://www.rhc-eindhoven.nl/)
  2. ^Brabants Historisch Informatiecentrum (https://www.bhic.nl/)
  3. ^te Heusden bij het moer (Piet Snijders, oktober 1996)
  4. ^De katholieke illustratie; zondags-lektuur voor het katholieke Nederlandsche volk, jaargang 58, 09-01-1924 (https://www.delpher.nl/nl/tijdschriften/view?identifier=MMKDC09:017326016:00011&coll=dts&page=85&sortfield=date&query=moord+asten&rowid=2)
  5. ^abKuijperkaart van Asten (http://atlasenkaart.nl)
  6. ^Brand! Alarm!, 1948 (https://www.delpher.nl/nl/boeken/view?identifier=MMKB28:005717000:00130&query=strohulzen%2A+asten&coll=boeken&rowid=4&pres%5Bmaxperpage%5D=36&pres%5Bpage%5D=5&pres%5Bnobuffer%5D=to)